Անցած շաբաթ Անկախության հռչակագրի ընդունման 30-ամյակն էր: Այդ առթիվ ՌԵՏՐՈ խորագրով այս անգամ ներկայացնում ենք «Չորրորդ իշխանություն» թերթում Հրանտ Մաթևոսյանի հետ հրապարակված հարցազրույցից մի հատված:
«Չորրորդ իշխանություն», 2012թ. մայիսի 24
Գրողը պատասխանում է խմբագրի հարցերին
- 1990-ը պատմական տարեթիվ է մեր ժողովրդի կյանքում։ Հայոց խորհրդարան կազմվեց, Հայաստանի անկախության հռչակագիր ընդունվեց, Հայաստանը բռնել է անկախության ուղին։ Ի՞նչ կասեք այս ամենի մասին, և ինչպե՞ս եք պատկերացնում մեր ժողովրդի ճամփաբաժանը կայսրության ընթացքից։
- Անկախության հռչակագրի (և՛ երգերի, և՛ հնարավորինս անկողմնակալ պատմության, և՛ նվիրական անունների) հրճվանքը՝ ուրախացողներին, հոգսը՝ դարձյալ մեզ, ինչպես որ ճորտաթափման հոգսն էր մերը։ Զինվորի այն պատրաստակամությունը, որ ուներ, ասենք, Արուտյունովը Ստալինի առաջ, այդ պատասխանատվությունը Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հիմա ունենալու է ինքը իր առաջ։ Հնարավո՞ր է։ Այդ ժամանակները ժողովրդի մեջ մնացել են մի բառով՝ կարգ կար։ Չիջնենք խրուշչովյան ժամանակներ, Երեւանը վերջին անգամ մաքուր եղել է մի հինգ տարի առաջ, Եգոր Լիգաչովի համար էինք մաքրել։ Մեզ համար, մեր առաջ մաքրելո՞ւ ենք։ Փեշքեշի, քիրվայության, սպառնանքի առաջ հանրապետության տարածքը կծկվում էր՝ հանրապետության կառավարիչների վերին ատյանը Կենտրոնն էր, այստեղ կարող էին ընկրկել, Կենտրոն՝ արդեն գրոհել կամ գանգատվել։ Կենտրոնը հիմա չկա ու չի լինելու, մենք կարողանալո՞ւ ենք չընկրկել՝ այստեղ, մաքուր լինել՝ մեր առաջ, վախենալ՝ հանրապետության դատախազից, զգուշանալ հայ ընթերցողից, հանդիսականից, և ամենակարեւորը՝ անկախանալով, զուտ այս հողուջրի մարդը դառնալով՝ չկորցնել կայսրության քաղաքացու մեր վաղանցուկ վեհությունը։ Մի քանի անգամ ինձ եմ բռնել այն փաստի վրա, որ Կենտրոնի համար արվող տեքստերիս նկատմամբ ավելի եմ ուշադիր, քան իմ հայերենի համար գրվող տեքստերիս։ Բռնել եմ ի՛նձ, ում առջև ազատության ու անկախության մեր եզակի կուռքը Հովհ. Թումանյանն է, որովհետև ռուս ու համաշխարհային մշակութաքաղաքական մտքի հետ սրա՛ զրույցն է հավասարների զրույց-մնացյալը երախտավորների և երախտագետների, տերերի և հպատակների, տերերի և գանգատավորների, տերերի և ապստամբների հարաբերության վկայություն է։ (Մեղա արեւային Սարյանին, Սարոյանին, Խաչատրյանին... և Չարենցին մեղա՝ ազգային մեր ցավի նրա վիշապային գալարներին)։ Կարողանալո՞ւ ենք մենք՝ թերիներս, ես՝ թերիս, նրա օրինակով, մեր անցյալն ու ապագան մեզ առագաստ անել և դառնալ և մնալ հայոց մեր կայսրության քաղաքացիները, ինչպես որ շատ մերայիններ բարձր քաղաքացիներն էին օտարի ծառայության, ինչպես որ մեծից փոքր անխտիր մենք բոլորս էինք իսկապես մեծ երկրի բարձր քաղաքացիները- նրա պատիվները հպարտությամբ կրում էինք, տիրական նրա խոսքը հնչեցնում էինք... Իրեն չհամակեցինք մեր ցավով- խռովեցինք, մի կողմ կացանք։ Տա Աստված՝ կորցրած լինենք միայն իրեն, տա Աստված՝ իր հետ չկորցնենք նաև արքայական խոսքի, արքայավայել գործի մեր զորությունը, տա Աստված՝ չդառնանք արդեն ինքնին գանգատավոր, ինքնին ապստամբ, ինքնին ստրուկ։ Ամբողջ երկրով մեկ 300-միլիոնանոց ամբոխը տրոհելու ենք 300 միլիոն անհատի, անհատներին քշելու ենք հրապարակներից իրենց մենատները, և ոչ մի մարգարե չի կարողանալու նրանց ժողովել նորից, հառնել նրանց զանգվածի վրա և դեռ պարզել ձեռքը՝ ժողովո՜ւրդ։ Եվ այդ ժամանակ արդեն (վաղը՝ երկու տարի հետո) կայսրության ընթացքից մեր ճամփաբաժանի հարցը բոլորովին այլ ու տարօրինակ տեսք կունենա, որովհետև այլ կլինի իմպերիայի բովանդակությունը։ Գաղափարախոսական կայսրության մարգարեներն ու ասպետները միայն իմ վրա էին տերեր՝ ուզբեկիս, հայիս, ռուսիս,- նիդեռլանդցի խանութպանի առաջ արդեն աշկերտ ու մուրացկան էին։
«Գրական թերթ», 01.01.1991թ.