«Ռետրո» բաժնում այս անգամ ներկայացնում ենք «Չորրորդ իշխանություն» թերթի 2001 թվականի մի հրապարակում դեմոկրատական խաղի կանոնների մասին, որը, կարծում ենք, արդիական է ներկա հետհեղափոխական աննախադեպ իրավիճակում:
Հայաստանյան իշխանությունների անիշխանության կարևորագույն պատճառը հետևողական անհետևողականությունն է: (Ընդ որում, այս «հատկանիշը» ժառանգաբար անցնում է մեկից մյուսին):
Անկախացած հանրապետությունը ի սկզբանե հռչակվեց դեմոկրատական, իսկ իշխանություններն իրենց ստեղծած օրենքներում փորձեցին կրկնել դարավոր դեմոկրատական ավանդույթներ ունեցող երկրների «խաղի կանոնները»:
Բնականաբար, որևէ մեկը չմտահոգվեց, թե ինչպես են իրականացվելու այս օրենքները: Եվ վերջիններս սկսեցին ապրել սովորական հայկական կյանքով: Այսինքն՝ երբ պետք էր՝ կիրառվում էին, երբ պետք չէր՝ ոչ: Իսկ հայկական ձևով, օրինակ, «պատժիչ» կանոնները պարտադիր են բոլորի համար, բացի յուրայիններից: Յուրայիններին հարմարեցվում են ավելի մեղմ օրենքներ, որոնք նպաստում են նրանց թե՛ քաղաքական, թե՛ տնտեսական գործունեությանը:
Ուղեղային մորմոք երկիր Նաիրիում դեմոկրատական խաղի իմիտացիա էր: Կրկնում ենք՝ խաղի կանոնները խախտված էին, որովհետև այս հասարակությունը խաղալ չգիտեր (և չգիտի): Որովհետև...
1. Դեմոկրատական սկզբունքները միանգամից կիրառելը դարավոր հակադեմոկրատական հասարակության պայմաններում անհնարին է:
2. Իշխանությունն անհետևողական էր այդ նույն հասարակությանը դեմոկրատական ապրելակերպին «վարժեցնելու» գործում:
3. Պատերազմող երկրներում բնականաբար ստեղծվում են խաղի կոշտ պայմաններ. անհրաժեշտ են դառնում արագ լուծումները, կտրուկ քայլերը և անվերապահ որոշումները, որոնք իշխանության գլուխ կանգնածները ստիպված են պարտադրել հասարակությանը՝ առանց երկար-բարակ բացատրություններ տալու:
4. ՀՀ առաջին իշխանության բնական օպոզիցիան պիտի դառնար երկրում կոմունիստական գաղափարախոսության կրող խավը, որն իրականում վաղուց գաղափարազուրկ էր և մտածում էր նոր պայմաններին հարմարվելու մասին (նախորդ համարում արդեն անդրադարձել ենք գունափոխված կարմիրներին):
5. Հայաստանյան իշխանության կողմից բուծված ընդդիմությունը գաղափարապես գրեթե չէր տարբերվում իշխանությունից և տանում էր մի տեսակ անձնավորված պայքար՝ Վազգեն Մանուկյանը պետք է լինի նախագահ և ոչ՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը: Բայց թե ինչ առանձնահատուկ ծրագիր էր բերելու հավերժական նախագահացուն, բացի արագորեն վարկաբեկված «համաշխարհային ազգի» գաղափարից կամ երևութական քաղաքական բարոյականությունից, մինչ օրս պարզ չէ (վկա՝ ԱԺ-ական նախարար Դ. Վարդանյանը):
6. Պատերազմող երկիրը «հարստացավ» դրսից ներմուծված անհաշտ ընդդիմությամբ. ՀՅԴ-ն իր 100-ամյա «իդեալներով» բարեհաջող կերպով վերադարձվեց հայրենիք, այնուհետև անհարկի հերոսացվեց հենց 1-ին նախագահի կողմից: Այս կուսակցության հարցում անհետևողականությունը տվեց իր դառը պտուղները: Իշխանությունները փորձ չարեցին հասարակությանը ներկայացնելու նրանց բուն էությունը, տխրահռչակ գործունեությունը, բազմաթիվ քաղաքական տապալումները, 1992թ. Սփյուռքում իջեցված շրջաբերականը՝ Հայաստանին չօգնելու հրահանգով: Սակայն երբ կանգնեցին ահագնացող դաշնակցական տեռորի առջև, նրանց ճաղերի հետևում նստեցրին և... հերոսացրին: Իրադրությունը փոխվեց, և ճաղերի հետևում հայտնվեց Ա. Բլեյանը: Զավեշտ է, բայց՝ փաստ:
7. Ղարաբաղյան մարտերի ավարտից հետո (քանզի պատերազմը դեռ ավարտված չէ) մեծացած «կռված տղերքի» և «ղարաբաղցիների» հավակնությունները (հիշիր «Ոսկե ձկնիկը» հեքիաթը) քաղաքացիական իշխանությանը տեղի տվեց: Երևութական դեմոկրատիան իր մահկանացուն կնքեց 1996թ. հայտնի դեպքերի ժամանակ: Նշենք, որ ընդդիմությունն իշխանությունից ետ չէր մնում: Հենց այդ ժամանակ նրա կողմից սանձազերծած գրոհը հարմար նախադեպ ստեղծեց 1999թ. հոկտեմբերի 27-ը ծրագրողների համար:
8. Հայաստանի իշխանության խոշորագույն սխալն էր Ղարաբաղյան հիմնահարցի լուծումը հասարակական քննարկման առարկա դարձնելը 1997-ի վերջում, երբ խաղաղության համաձայնագիրը ստորագրելու ամենահարմար պահն էր: Լրջանալու մասին խոսելու փոխարեն անհրաժեշտ էր կոշտ և անվերապահ որոշում: Ցավոք, այսպիսի որոշում կարողացան ընդունել մարդիկ, որոնք զերծ էին մտավորականի բարդույթից (նախագահին հրաժարեցրին): Եվ եղավ հակառակը, հարցը ձգձգվեց այնքան, որ այսօր մեզ համար որևէ նպաստավոր պայման չկա, այսօր մենք կանգնած ենք պատերազմը տանուլ տալու հեռանկարի առջև: Եվ պիտի շնորհակալ լինենք Աստծուն, եթե տանուլ տանք խաղաղ ճանապարհով:
9. Ազատական տնտեսության մասին հայտարարությունը մնաց «թղթե շերեփի» կարգավիճակում, որովհետև իրականում օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պայմանները խանգարեցին այն կյանքի կոչելուն: Եվ պատճառները բազմաթիվ են. հասարակությունը պատրաստ չէր, գործում էր սովետական իներցիան, կային յուրային հովանավորյալներ, պատերազմ, շրջափակում...
10. 1-ին նախագահն ինքը տրամպլին ստեղծեց Ռ. Քոչարյանի համար՝ նրան Ղարաբաղից բերելով և Հայաստանում 2-րդ կարևոր պաշտոնը վստահելով: 1-ին նախագահը հիանալի գիտեր, թե ում հետ գործ ունի և պիտի կանխատեսեր հետևանքները: Եվ Հայաստանը չճանաչող նախկին կուսաշխատողը (Ադրբեջանական ՍՍՀ-ում նա պետք է անվերապահ ենթարկված լիներ այդ երկրի շեֆերին), որը պատերազմի ժամանակ ինչ-որ գործ էր արել, բոլոր հաղթանակները անմիջապես իրեն վերագրեց, բոլոր դժբախտությունները՝ նախորդներին և դարձավ նախագահ:
11. Եվ սույնը ստեղծեց դեմոկրատիայի սեփական իմիտացիան: Նա պարզապես ոչնչացրեց հակառակորդներին, այսինքն՝ ոմանց պատժեց, ոմանց էլ պարզապես գնեց՝ մի քանի գրոշով: Դե հիմա թող ընդդիմանան: Օգտագործեց բոլոր քարոզչական լծակները իր «ազգանպաստ» աշխատանքը գովազդելու համար, ահաբեկեց ու մրոտեց ում պատահի, անթաքույց խախտեց թե՛ Սահմանադրությունը, թե՛ օրենքները: Եվ հիմա անմրցակից է, իշխանությունը պահելու որևէ պրոբլեմ չունի: Ակամայից մտածում ես, որ եթե պալատական խոշոր ինտրիգ չլինի, նա հավերժ է: Նա հավերժ է, իսկ Հայաստանում անիշխանություն է: Հայաստանը դարձյալ աշխարհին հետաքրքիր է լոկ որպես տարածք, տրանզիտ տարածք:
Այսպես եղավ: Խաղի կանոնները խախտելու հետևանքը ծանր է: Պետության ներսում այդ կանոններին չհետևելու պատճառով արտաքին աշխարհում կորցնում ենք արյան գնով ձեռք բերած մեր նվաճումները ու վերածվում խամաճիկի, որին խաղացնում են, ինչպես ուզում են:
Գրիգոր Խաչիկյան